تفسیر نمونه
تفسیر نمونه
ترجمه:
بنام خداوند بخشنده مهربان 1- ما آن (قرآن) را در شب قدر نازل کردیم.
2- و تو چه مىدانى شب قدر چیست؟! 3- شب قدر بهتر از هزار ماه است!
4- فرشتگان و" روح" در آن شب به اذن پروردگارشان براى (تقدیر) هر کار نازل مىشوند.
5- شبى است مملو از سلامت (و برکت و رحمت) تا طلوع صبح!
تفسیر: شب قدر شب نزول قرآن!
از آیات قرآن به خوبى استفاده مىشود که قرآن مجید در ماه مبارک رمضان نازل شده است:" شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ" (بقره 185) و ظاهر این تعبیر آن است که تمام قرآن در این ماه نازل گردید.
و در نخستین آیه سوره قدر مىافزاید:" ما آن را در شب قدر نازل کردیم" (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ).
گر چه در این آیه صریحا نام قرآن ذکر نشده ولى مسلم است که ضمیر" إِنَّا أَنْزَلْناهُ" به قرآن باز مىگردد و ابهام ظاهرى آن براى بیان عظمت و اهمیت آن است.
تعبیر به إِنَّا أَنْزَلْناهُ (ما آن را نازل کردیم) نیز اشاره دیگرى به عظمت این کتاب بزرگ آسمانى است که خداوند نزول آن را به خودش نسبت داده مخصوصا با صیغه متکلم مع الغیر که مفهوم جمعى دارد و دلیل بر عظمت است.
نزول آن در شب" قدر" همان شبى که مقدرات و سرنوشت انسانها تعیین مىشود دلیل دیگرى بر سرنوشتساز بودن این کتاب بزرگ آسمانى است.
از ضمیمه کردن این آیه با آیه سوره بقره نتیجهگیرى مىشود که شب قدر در ماه مبارک رمضان است، اما کدام شب است؟ از قرآن چیزى در این مورد استفاده نمىشود، ولى روایات در این باره بحث فراوان کردهاند که در پایان تفسیر این سوره به خواست خدا در این زمینه و مسائل دیگر سخن خواهیم گفت.
در اینجا سؤالى مطرح است و آن اینکه هم از نظر تاریخى و هم از نظر ارتباط محتواى قرآن با حوادث زندگى پیغمبر اکرم ص مسلم است که این کتاب آسمانى به طور تدریجى و در طى 23 سال نازل گردید، این امر چگونه با آیات فوق که مىگوید در ماه رمضان و شب قدر نازل شده است سازگار مىباشد؟
پاسخ این سؤال- به گونهاى که بسیارى از محققان گفتهاند این است که قرآن داراى دو نزول بوده است.
نزول دفعى که در یک شب تمام آن بر قلب پاک پیغمبر اکرم (ص) یا بیت المعمور یا از لوح محفوظ به آسمان دنیا نازل گردید.
و نزول تدریجى که در طول بیست و سه سال دوران نبوت انجام گرفت (شرح این مطلب را ذیل آیه 3 سوره دخان جلد 21 تفسیر نمونه صفحه 148 به بعد بیان کردهایم).
بعضى نیز گفتهاند آغاز نزول قرآن در لیلة القدر بوده نه تمام آن ولى این بر خلاف ظاهر آیه است که مىگوید ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم.
قابل توجه اینکه: در باره نازل شدن قرآن در بعضى از آیات تعبیر به" انزال" و در بعضى تعبیر به" تنزیل" شده است، و از پارهاى از متون لغت استفاده مىشود که" تنزیل" معمولا در جایى گفته مىشود که چیزى تدریجا نازل گردد، ولى" انزال" مفهوم وسیعترى دارد که نزول دفعى را نیز شامل مىگردد[1] این تفاوت تعبیر که در آیات قرآن آمده مىتواند اشاره به دو نزول فوق باشد.
*** در آیه بعد براى بیان عظمت شب قدر مىفرماید:" تو چه مىدانى شب قدر چیست؟" (وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ).
*** و بلافاصله مىگوید:" شب قدر شبى است که از هزار ماه بهتر است" (لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ).
این تعبیر نشان مىدهد که عظمت این شب به قدرى است که حتى پیغمبر اکرم (ص) با آن علم وسیع و گستردهاش قبل از نزول این آیات به آن واقف نبود.
مىدانیم هزار ماه بیش از هشتاد سال است، به راستى چه شب با عظمتى است که به اندازه یک عمر طولانى پر برکت ارزش دارد.
در بعضى از تفاسیر آمده است که پیغمبر اکرم (ص) فرمود:" یکى از بنى اسرائیل لباس جنگ در تن کرده بود و هزار ماه از تن بیرون نیاورد و پیوسته مشغول (یا آماده) جهاد فى سبیل اللَّه بود، اصحاب و یاران تعجب کردند و آرزو داشتند چنان فضیلت و افتخارى براى آنها نیز میسر مىشد، آیه فوق نازل گشت و بیان کرد که" شب قدر از هزار ماه برتر است"[2] .
در حدیث دیگرى نیز آمده است که پیغمبر اکرم (ص) از چهار نفر از بنى اسرائیل که هشتاد سال عبادت خدا را بدون عصیان انجام داده بودند سخن به میان آورد، اصحاب آرزو کردند که اى کاش آنها هم چنین توفیقى پیدا مىکردند آیه فوق در این زمینه نازل شد[3] .
در اینکه عدد هزار در اینجا براى" تعداد" است یا" تکثیر"؟ بعضى گفتهاند: براى تکثیر است، و ارزش شب قدر از هزاران ماه نیز برتر مىباشد، ولى روایاتى که در بالا نقل کردیم نشان مىدهد که عدد مزبور براى تعداد است، و اصولا عدد همیشه براى تعداد است مگر اینکه قرینه روشنى بر تکثیر باشد.
سپس به توصیف بیشترى از آن شب بزرگ پرداخته، مىافزاید: فرشتگان و روح در آن شب به اذن پروردگارشان براى تقدیر هر کار نازل مىشوند" (تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ).
با توجه به اینکه" تنزل" فعل مضارع است، و دلالت بر استمرار دارد (در اصل" تتنزل" بوده) روشن مىشود که شب قدر مخصوص به زمان پیغمبر اکرم (ص) و نزول قرآن مجید نبوده، بلکه امرى است مستمر و شبى است مداوم که در همه سال تکرار مىشود.
در اینکه منظور از روح کیست؟ بعضى گفتهاند:" جبرئیل امین" است که" روح الامین" نیز نامیده مىشود، و بعضى" روح" را به معنى" وحى" تفسیر کردهاند، به قرینه آیه 52 سوره شورى" و کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا":" همانگونه که بر پیامبران پیش وحى فرستادیم بر تو نیز به فرمان خود وحى کردیم".
بنا بر این مفهوم آیه چنین مىشود:" فرشتگان با وحى الهى در زمینه تعیین مقدرات در آن شب نازل مىشوند".
در اینجا تفسیر سومى وجود دارد که از همه نزدیکتر به نظر مىرسد، و آن اینکه" روح" مخلوق عظیمى است ما فوق فرشتگان، چنان که در حدیثى از امام صادق (ع) نقل شده است که شخصى از آن حضرت سؤال کرد:" آیا روح همان جبرئیل است"؟ امام (ع) در پاسخ فرمود:"
جبرئیل من الملائکة، و الروح اعظم من الملائکة، ا لیس ان اللَّه عز و جل یقول: تنزل الملائکة و الروح"؟
" جبرئیل از ملائکه است، و روح اعظم از ملائکه است، مگر خداوند متعال نمىفرماید: ملائکه و روح نازل مىشوند"؟[4] .
یعنى به قرینه مقابله، این دو با هم متفاوتند، تفسیرهاى دیگرى نیز براى کلمه" روح" در اینجا ذکر شده چون دلیلى براى آنها نبود از آن صرفنظر گردید.
منظور از" مِنْ کُلِّ أَمْرٍ" این است که فرشتگان براى تقدیر و تعیین سرنوشتها و آوردن هر خیر و برکتى در آن شب نازل مىشوند، و هدف از نزول آنها انجام این امور است.
یا اینکه هر امر خیر و هر سرنوشت و تقدیرى را با خود مىآورند[5] .
بعضى نیز گفتهاند منظور این است که آنها به امر و فرمان خدا نازل مىشوند، ولى مناسب همان معنى اول است.
تعبیر به" ربهم" که در آن تکیه روى مساله ربوبیت و تدبیر جهان شده است. تناسب نزدیکى با کار این فرشتگان دارد که آنها براى تدبیر و تقدیر امور نازل مىشوند و کار آنها نیز گوشهاى از ربوبیت پروردگار است.
و در آخرین آیه مىفرماید:" شبى است آکنده از سلامت و خیر و رحمت تا طلوع صبح" (سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ).
هم قرآن در آن نازل شده، هم عبادت و احیاء آن معادل هزار ماه است، هم خیرات و برکات الهى در آن شب نازل مىشود، هم رحمت خاصش شامل حال بندگان مىگردد، و هم فرشتگان و روح در آن شب نازل مىگردند.
بنا بر این شبى است سرتاسر سلامت، از آغاز تا پایان، حتى طبق بعضى از روایات در آن شب شیطان در زنجیر است و از این نظر نیز شبى است سالم و توأم با سلامت.
بنا بر این اطلاق" سلام" که به معنى سلامت است بر آن شب (به جاى اطلاق سالم) در حقیقت نوعى از تاکید است همانگونه که گاه مىگوئیم فلان کس عین عدالت است.
بعضى نیز گفتهاند که اطلاق" سلام" بر آن شب به خاطر این است که فرشتگان پیوسته به یکدیگر یا به مؤمنان سلام مىکنند، یا به حضور پیامبر (ص) و جانشین معصومش مىرسند و سلام عرضه مىدارند.
جمع میان این تفسیرها نیز امکانپذیر است.
به هر حال شبى است سراسر نور و رحمت و خیر و برکت و سلامت و سعادت و بى نظیر از هر جهت.
در حدیثى آمده است که از امام باقر (ع) سؤال شد:" آیا شما مىدانید شب قدر کدام شب است؟ فرمود:
کیف لا نعرف و الملائکة تطوف بنا فیها:" چگونه نمىدانیم، در حالى فرشتگان در آن شب در گرد ما دور مىزنند"![6] .
در داستان ابراهیم (ع) آمده است که چند نفر از فرشتگان الهى نزد او آمدند و بشارت تولد فرزند براى او آوردند و بر او سلام کردند (هود- 69) مىگویند لذتى که ابراهیم (ع) از سلام این فرشتگان برد با تمام دنیا برابرى نداشت، اکنون باید فکر کرد که وقتى گروه گروه فرشتگان در شب قدر نازل مىشوند و بر مؤمنان سلام مىکنند چه لذت و لطف و برکتى دارد؟! وقتى ابراهیم (ع) را در آتش نمرودى افکندند فرشتگان آمدند و بر او سلام کردند، و آتش بر او گلستان شد، آیا آتش دوزخ به برکت سلام فرشتگان بر مؤمنان در شب قدر" برد" و" سلام" نمىشود؟
آرى این نشانه عظمت امت محمد (ص) است که در آنجا بر خلیل ع نازل مىشوند و در اینجا بر این امت اسلام[7] .
*** نکتهها:
1- چه امورى در شب قدر مقدر مىشود؟
در پاسخ این سؤال، که چرا این شب، شب قدر نامیده شده؟ سخن بسیار گفتهاند، از جمله اینکه:
1- شب قدر به این جهت" قدر" نامیده شده که جمیع مقدرات بندگان در تمام سال در آن شب تعیین مىشود، شاهد این معنى سوره دخان است که مىفرماید:
إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ:
" ما این کتاب مبین را در شبى پر برکت نازل کردیم، و ما همواره انذار کننده بودهایم، در آن شب که هر امرى بر طبق حکمت خداوند تنظیم و تعیین مىگردد" (دخان- 3 و 4).
این بیان هماهنگ با روایات متعددى است که مىگوید: در آن شب، مقدرات یک سال انسانها تعیین مىگردد، و ارزاق و سرآمد عمرها، و امور دیگر، در آن لیله مبارکه تفریق و تبیین مىشود.
البته این امر هیچگونه تضادى با آزادى اراده انسان و مساله اختیار ندارد، چرا که تقدیر الهى به وسیله فرشتگان بر طبق شایستگیها و لیاقتهاى افراد، و میزان ایمان و تقوى و پاکى نیت و اعمال آنها است.
یعنى براى هر کس آن مقدر مىکنند که لایق آن است، یا به تعبیر دیگر زمینههایش از ناحیه خود او فراهم شده، و این نه تنها منافاتى با اختیار ندارد و بلکه تاکیدى بر آن است.
2- بعضى نیز گفتهاند آن شب را از این جهت شب قدر نامیدهاند که داراى قدر و شرافت عظیمى است (نظیر آنچه در آیه 74 سوره حج آمده است ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ" آنها قدر خداوند را نشناختند").
3- گاه نیز گفتهاند به خاطر آن است که قرآن با تمام قدر و منزلتش بر رسول والا قدر، و به وسیله فرشته صاحب قدر نازل گردید.
4- یا اینکه شبى است که مقدر شده قرآن در آن نازل گردد.
5- یا اینکه کسى که آن شب را احیا بدارد صاحب قدر و مقام و منزلت مىشود.
6- یا اینکه در آن شب، آن قدر فرشتگان نازل مىشوند که عرصه زمین بر آنها تنگ مىشود، چون تقدیر به معنى- تنگ گرفتن نیز آمده است مانند وَ مَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ (طلاق- 7).
جمع میان تمام این تفسیرها در مفهوم گسترده" لیلة القدر" کاملا ممکن است هر چند تفسیر اول از همه مناسبتر و معروفتر است.
2- شب قدر کدام شب است؟
در اینکه" لیلة القدر" در ماه رمضان است تردیدى نیست، چرا که جمع میان آیات قرآن همین معنى را اقتضا مىکند، از یک سو مىگوید: قرآن در ماه رمضان نازل شده (بقره- 185) و از سوى دیگر مىفرماید: در شب قدر نازل گردیده (آیات مورد بحث).
ولى در اینکه کدام شب از شبهاى ماه رمضان است؟ گفتگو بسیار است، و در این زمینه تفسیرهاى زیادى شده، از جمله شب اول، شب هفدهم، شب نوزدهم، شب بیست و یکم، شب بیست و سوم، شب بیست و هفتم، و شب بیست و نهم.
ولى مشهور و معروف در روایات این است که در دهه آخر ماه رمضان و شب بیست و یکم یا بیست و سوم است، لذا در روایتى مىخوانیم که در دهه آخر ماه مبارک پیغمبر اکرم ص تمام شبها را احیا مىداشت و مشغول عبادت بود.
و در روایتى از امام صادق ع آمده است که" شب قدر شب بیست و یکم یا بیست و سوم است"، حتى هنگامى که راوى اصرار کرد کدامیک از این دو شب است و گفت: اگر من نتوانم هر دو شب را عبادت کنم کدامیک را انتخاب نمایم؟! امام ع تعیین نفرمود، و افزود، ما ایسر لیلتین فیما تطلب:" چه آسان است دو شب براى آنچه مىخواهى"! [8].
ولى در روایات متعددى که از طرق اهل بیت ع رسیده است بیشتر روى شب بیست و سوم تکیه شده، در حالى که روایات اهل سنت بیشتر روى" شب بیست و هفتم" دور مىزند.
در روایتى از امام صادق ع نیز نقل شده که فرمود: التقدیر فى لیلة القدر تسعة عشر، و الإبرام فى لیلة احدى و عشرین و الامضاء فى لیلة ثلاث و عشرین.
" تقدیر مقدرات در شب نوزدهم، و تحکیم آن در شب بیست و یکم، و امضاء در شب بیست و سوم است[9] و به این ترتیب بین روایات جمع مىشود.
ولى به هر حال هالهاى از ابهام شب قدر را به خاطر جهتى که بعدا به آن اشاره مىشود، فرا گرفته است.
*** 3- چرا شب قدر مخفى است؟
بسیارى معتقدند مخفى بودن شب قدر در میان شبهاى سال، یا در میان شبهاى ماه مبارک رمضان براى این است که مردم به همه این شبها اهمیت دهند، همانگونه که خداوند رضاى خود را در میان انواع طاعات پنهان کرده تا مردم به همه طاعات روى آورند، و غضبش را در میان معاصى پنهان کرده تا از همه بپرهیزند، دوستانش را در میان مردم مخفى کرده تا همه را احترام کنند، اجابت را در میان دعاها پنهان کرده تا به همه دعاها رو آورند، اسم اعظم را در میان اسمائش مخفى ساخته تا همه را بزرگ دارند، و وقت مرگ را مخفى ساخته تا در همه حال آماده باشند.
و این فلسفه مناسبى به نظر مىرسد.
*** 4- آیا شب قدر در امتهاى پیشین نیز بوده است؟
ظاهر آیات این سوره نشان مىدهد که شب قدر مخصوص زمان نزول قرآن و عصر پیامبر اسلام ص نبوده، بلکه همه سال تا پایان جهان تکرار مىشود.
تعبیر به فعل مضارع (تنزل) که دلالت بر استمرار دارد، و همچنین تعبیر به جمله اسمیه" سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ" که نشانه دوام است نیز گواه بر این معنى است.
بعلاوه روایات بسیارى که شاید در حد تواتر باشد نیز این معنى را تایید مىکند.
ولى آیا در امتهاى پیشین نیز بوده است یا نه.
صریح روایات متعددى این است که این از مواهب الهى بر این امت مىباشد، چنان که در حدیثى از پیغمبر اکرم (ص) آمده است که فرمود: " ان اللَّه وهب لامتى لیلة القدر لم یعطها من کان قبلهم: خداوند به امت من شب قدر را بخشیده و احدى از امتهاى پیشین از این موهبت برخوردار نبودند"[10] .
در تفسیر آیات فوق نیز بعضى از روایات دلالت بر این مطلب دارد.
*** 5- چگونه شب قدر برتر از هزار ماه است؟
ظاهر این است که بهتر بودن این شب از هزار ماه، به خاطر ارزش عبادت و احیاى آن شب است، و روایات فضیلت لیلة القدر و فضیلت عبادت آن که در کتب شیعه و اهل سنت فراوان است این معنى را کاملا تایید مىکند. علاوه بر این، نزول قرآن در این شب، و نزول برکات و رحمت الهى در آن، سبب مىشود که از هزار ماه برتر و بالاتر باشد.
در حدیثى از" امام صادق" ع آمده است که به" على بن ابى حمزه ثمالى" فرمود:" فضیلت شب قدر را در شب بیست و یکم و بیست و سوم بطلب، و در هر کدام از این دو یکصد رکعت نماز بجاى آور، و اگر بتوانى هر دو شب را تا طلوع صبح احیا بدار و در آن شب غسل کن".
" ابو حمزه" مىگوید: عرض کردم:" اگر نتوانم ایستاده اینهمه نماز بخوانم؟ فرمود: نشسته بخوان، عرض کردم: اگر نتوانم؟ فرمود: در بستر بخوان، و مانعى ندارد در آغاز شب خواب مختصرى بکنى و بعد مشغول عبادت شوى، درهاى آسمان در ماه رمضان گشوده است، و شیاطین در غل و زنجیرند، و اعمال مؤمنین مقبول است و چه ماه خوبى است ماه رمضان"؟![11] .
*** 6- چرا قرآن در شب قدر نازل شد؟
از آنجا که در شب قدر سرنوشت انسانها براى یک سال، بر طبق لیاقتها و شایستگیهاى آنها، تعیین مىشود، باید آن شب را بیدار بود، و توبه کرد و خودسازى نمود و به درگاه خدا رفت و لیاقتى بیشتر و بهتر براى رحمت او پیدا کرد.
آرى در لحظاتى که سرنوشت ما تعیین مىشود نباید انسان در خواب باشد، و از همه چیز غافل و بیخبر که در این صورت سرنوشت غمانگیزى خواهد داشت! قرآن چون یک کتاب سرنوشتساز است، و خط سعادت و خوشبختى و هدایت انسانها در آن مشخص شده است باید در شب قدر،! شب تعیین سرنوشتها، نازل گردد، و چه زیبا است رابطه میان" قرآن" و" شب قدر"؟ و چه پر معنى است پیوند این دو با یکدیگر؟
*** 7- آیا شب قدر در مناطق مختلف، یکى است؟
مىدانیم آغاز ماههاى قمرى در همه بلاد یکسان نیست، و ممکن است در منطقهاى امروز اول ماه باشد و در منطقه دیگرى دوم ماه، بنا بر این شب قدر نمىتواند یک شب معین در سال بوده باشد، چرا که فى المثل شب بیست و سوم در مکه ممکن است شب بیست و دوم در ایران و عراق باشد، و به این ترتیب قاعدتا هر کدام باید براى خود شب قدرى داشته باشند، آیا این با آنچه از آیات و روایات استفاده مىشود که شب قدر یک شب معین است سازگار است؟! پاسخ این سؤال با توجه به یک نکته روشن مىشود و آن اینکه:
شب همان سایه نیم کره زمین است که بر، نیم کره دیگر مىافتد، و مىدانیم این سایه همراه گردش زمین در حرکت است، و یک دوره کامل آن در بیست و چهار ساعت انجام مىشود، بنا بر این ممکن است شب قدر یک دوره کامل شب به دور زمین باشد، یعنى مدت بیست و چهار ساعت تاریکى که تمام نقاط زمین را زیر پوشش خود قرار مىدهد شب قدر است که آغاز آن از یک نقطه شروع مىشود و در نقطه دیگر پایان مىگیرد (دقت کنید).
*** خداوندا! به ما آن چنان بیدارى و آگاهى عطا کن که از فضیلت لیلة القدر بهره کافى گیریم.
پروردگارا! چشم امید ما به لطفت دوخته است مقدرات ما را بر وفق آن تعیین فرما.
بارالها! ما را از محرومان این ماه قرار مده که محرومیتى از آن بالاتر نیست.
آمین یا رب العالمین پایان سوره" قدر"
[1] . مفردات راغب ماده نزل.
[2] . " در المنثور" جلد 6 صفحه 371.
[3] . همان.
[4] . تفسیر برهان جلد 4 صفحه 481.
[5] . طبق تفسیر اول" من" به معنى" لام" است، و مفهوم" مِنْ کُلِّ أَمْرٍ"" لاجل کل امر" مىباشد، و بنا بر تفسیر دوم" من" به معنى" باء مصاحبت" مىباشد.
[6] . " تفسیر برهان" جلد 4 صفحه 488 (حدیث 29).
[7] . " تفسیر فخر رازى" جلد 32 صفحه 36.
[8] . " نور الثقلین" جلد 5 صفحه 625 حدیث 58.
[9] . " نور الثقلین" جلد 5 صفحه 626 حدیث 62
[10] . " در المنثور" جلد 6 صفحه 371
[11] . " نور الثقلین" جلد 5 صفحه 626 قسمتى حدیث 58.
