تفسیر انوار درخشان

تفسیر انوار درخشان

سوره قدر در مکه نازل شده داراى شش آیه است.

آیات‏

[سوره القدر (97): آیات 1 تا 5]

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏

إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ (1) وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ (2) لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ (3) تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ (4) سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ (5)

 (شرح)

إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ:

بیان نزول آیات کریمه قرآنى است و تعبیر بمتکلم مع الغیر و کلمه انا از نظر عظمت ساحت کبریائى است و نیز ضمیر راجع بقرآن است از نظر وضوح آن با اینکه نزول آیات کریمه بر رسول صلّى اللّه علیه و آله توسط جبرئیل امین وحى بوده ولى از نظر تشریف بساحت پروردگار نسبت داده وساطت جبرئیل را در نظر گرفته نشده است.

و انزال در مورد نزول یکدفعه گفته مى‏شود در صورتى که آیات کریمه در مدت بیست و سه سال بتدریج و بر حسب اقتضاء نازل شده است مقابل تنزیل که بتدریج نازل شود.

پاسخ آنست که آیات کریمه قرآنى در شب قدر بطور دسته جمعى از مقام کبریائى شرف صدور یافته و از لوح محفوظ بسوى بیت العزه تنزل نموده و بقدسیان خوانده شده و سپس توسط جبرئیل امین بر حسب مقتضیات آیاتى بتدریج بر رسول صلّى اللّه علیه و آله مدت تبلیغ و رسالت او نازل شده است.

و نظر به این که آیات قرآنى اساس دین اسلام جهانى و همیشگى است باید بطور تدریج آیات کریمه بر حسب مقتضیات وقت و حادثه نازل شود جبرئیل علیه السّلام آنرا براى رسول خوانده رسول نیز بیدرنگ مجلس درس و بحثى تشکیل داده دانشجویان‏ حضور یافته درس شروع مى‏شد و پس از قرائت آیات قرآنى و اعلام آنها بدانشجویان در اطراف شرح و تفسیر آنها بحث مى‏شد.

و نزول آیات قرآنى بمنظور تنزل و ظهور علم مقام ربوبى به نخستین نقطه امکانى که قلب و فؤاد رسول گرامى صلّى اللّه علیه و آله است باید ثبات و تثبّت داشته و ظرفیت آنرا داشته باشد که آیات را تلقى نماید و حقایق آنرا بیابد زیرا نزول آیات کریمه بر رسول صلّى اللّه علیه و آله مبنى بر تعلیم و احاطه وجودى است و لازم آن تثبت و استقرار در قلب و فؤاد او است که بتدریج تحقق مى‏پذیرد.

در باره چگونگى نزول آیات قرآنى اختلاف است.

گفته شده که مجموع آیات کریمه در شب قدر بآسمان دنیا بر قدسیان نازل و سپس بطور تدریج بر رسول صلّى اللّه علیه و آله نازل شده است و نیز گفته شده آغاز نزول قرآن کریم در شب قدر بوده است.

مفسر گوید: مراد کرات بالا نیست بلکه مقامات قدس است.

بر حسب آیه‏ (کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ مُبارَکٌ) نزول آیات کریمه قرآنى و لوازم و شئون آنرا بیان نموده از جمله آنستکه از ساحت کبریائى شرف صدور یافته و برسول صلّى اللّه علیه و آله حقایق و اسرار آن بطور موهبت وجودى القاء شده و بمنظور تعلیم و تربیت بشر حقایق و اسرار آن بصورت عبارات و مثال و کلمات و جمله‏ها تنزل داده شده بدین وسیله بشر بتواند بقدر سعى و دقت تتمه‏اى از حقایق و معارف استفاده نماید و پرتوى از حقایق را مشاهده نماید و جوهر وجودى خود را نمونه و مسطوره‏اى از کمالات و حقایق ارائه دهد از جمله شئون قرآن کریم مبارک و مبنى بر تأکید ترکب دائم و دوام آثار درخشان آنست که در جهان پرتو افکنده و کاملترین کتاب آسمانى است که با لحنى اعجاز آمیز یعنى قائم بخود و بى‏نیاز از دلیل و ثابت بالذات جهان بشریت را با انواع احتجاج و استدلال از نظر اختلاف افق افکار بشر بتوحید خالص دعوت مى‏نماید. و مبارک بطور اطلاق یعنى وسیله برکات و فیوضات و محور سعادت در دو جهان و خلاصه و محصول نظام آفرینش است و غرض از خلقت بشر همانا زمینه براى بناگذارى مکتب عالى قرآن است چنانچه جهان فاقد این مکتب بود بهره‏اى از کمال حقیقى و تعالى انسانیت نداشت و کمالى بر آن مترتب نبود.

این همه انواع خیرات مادى و آثار بیشمار طبیعى همه مقدمه برکات معنوى و رشد روانى و ظهور مقامات انسانى است از نظر اینکه قرآن یگانه برنامه و رهبرى است که بشر را باوج عبودیت میرساند و او را مثال کمال و صفات لا یزالى نمایش میدهد و هرگونه نعمت که بشر را فرا گرفته در این جهان و یا در عوالم دیگر از پرتو قرآن است و بوسیله نزول قرآن نظام تدبیر و صفت ربوبیت آفریدگار بحد نصاب و ظهور رسیده و آنرا ثقل اکبر و غرض نهائى خلقت معرفى نموده و محور حق و دلیل هر حقیقت و محصول نظام هستى و صراط مستقیم است که رسولان و رهروان طریقه عبودیت نمونه و مثالى از آنند.

قرآن کریم پرتوى از نظام ربوبى است که بعالم امکان تابیده و هر گونه برکات و شیوع آثار خیر و درخشان در جهان بظهور رسیده از لوازم آن مکتب عالى الهى است که تا ابد روشنائى مى‏بخشد و رهروان را هدایت مى‏نماید و نعمت گسترده که بطور دائم اهل ایمان را فرا مى‏گیرد و یگانه عدل و قوام آن که بثقل اصغر و قرآن ناطق معرفى شده اوصیاء طاهرین علیهم السّلام هستند.

و نیز از ابن عباس روایت شده گفت پروردگار بجبرئیل علیه السّلام کلامى فرمود و آن شب قدر بود و جبرئیل آنرا ضبط نمود و بآسمان دنیا آورده و فرشتگان آنرا ضبط نموده و بطور تدریج بر رسول صلّى اللّه علیه و آله در ظرف بیست و سه سال نازل شده است.

فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ:

در شب قدر هر یک از امور که در ظرف سال باید بموقع اجراء گذارده شود بطور تفصیل شرح داده مى‏شود از جمله بیان و مدت زندگى هر یک از افراد و چگونگى رزق و نیازهاى هر فردى از شب قدر تا سال دیگر همان شب قدر تعیین مى‏شود و هم‏چنین رویدادها و حوادث جهان.

در تفسیر صافى در مورد (لیلة القدر) و آیه‏ (فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ) فرموده است در شب قدر هر سال تقدیر مى‏شود امور و حوادث همان سال ولى قابل تجدید نظر و بداء است و امرى را بتأخیر میافکند و یا تغییر میدهد و بر آن زیاده و یا نقص مى‏شود و بر رسول صلّى اللّه علیه و آله القاء مى‏شود و او بامیر مؤمنان علیه السّلام القاء مى‏نماید و از او بسایر امامان تحویل و القاء مى‏شود تا اینکه بامام عصر علیه السّلام برسد و شرط شده که قابل تغییر و بداء خواهد بود.

گفته شده امور و حوادث جهان بر حسب قضاء الهى داراى دو مرحله است مرحله اجمال و ابهام و دیگر مرحله شرح و تفصیل و در شب قدر هر سال همه امور و حوادث جهان در آن سال از مرحله احکام بمرحله فرق و تفصیل میرسد و از جمله در همان شب قدر مشخص قرآن کریم نازل شده و فرق و تفصیل شده است.

و محتمل است آن باشد که پروردگار رسول صلّى اللّه علیه و آله را بجزئیات امور و حوادث جهان آگاه فرموده بهر چه در زمان حیات او رخ میدهد و نیز هر آیه‏اى بر او نازل مى‏شود و در نتیجه قرآن کریم بر رسول صلّى اللّه علیه و آله بطور جمله و یکدفعه نازل شده باشد و بار دیگر بطور تدریج و متفرق در مدت رسالت و تبلیغ او.

و در آیه‏ (أَمْراً مِنْ عِنْدِنا) مبنى بر آنستکه امور و حوادث جهان از مقام شامخ ربوبى سر چشمه گرفته و بمرحله نظام جهان تنزل خواهد نمود.

و محتمل است مراد نزول آیات قرآنى باشد که غرض نزول آن بر رسول صلّى اللّه علیه و آله مى‏باشد و آیات کریمه قرآنى رحمت بطور اطلاق و دائم بر سلسله بشر است و فیوضات تکوینى و هدایت جامعه بشر بسعادت در جهان از جمله آثار و برکات نزول آیات قرآنى و بناگذارى مکتب عالى قرآن است.

در کتاب کافى بسندى از محمد بن مسلم از حمران روایت نموده که سؤال‏ نمود از امام ابى جعفر علیه السّلام از مفاد آیه‏ (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ) فرمود مراد لیلة القدر است که آیه فرمود (فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ) و نیز فرمود در شب قدر هر سال تقدیر و اندازه‏گیرى مى‏شود هر حادثه‏اى تا سال دیگر همان شب قدر امور خیر و شر و طاعت و معصیت و مولود و اجل زندگى هر فردى و رزق هر یک از افراد، پس هر چه تقدیر شود در آن سال و حکم و قضا نیز بر آن صادر مى‏شود آن محتوم خواهد بود ولى وابسته بخواست پروردگار نیز خواهد بود.

یعنى بر حسب جریان اسباب بطور حتم است ولى چنانچه پروردگار بخواهد آنرا منع مى‏فرماید.

وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ:

از نظر تشریف خطاب برسول صلّى اللّه علیه و آله نموده چگونه میتوان قدر و منزلت و علو و کنه شب قدر را اعلام نمود و خارج از حدود درایت و ادراک عموم است.

لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ:

عبادت و قیام در آن شب خیر و افضل از یک هزار ماه که مطابق با هشتاد و سه سال و چهار ماه مى‏شود منهاى شبهاى قدر آنها و نیز به لیلة القدر تصریح نموده در صورتى که ممکن بود بضمیر هى اکتفاء شود هى خیر از نظر تصریح بفضیلت آن لیلة تکرار شده است.

در حدیث است هر که شب قدر را قیام بعبادت نماید با ایمان و احتساب همه گناهان او چه گذشته و آینده او آمرزیده خواهد شد و هر که ماه رمضان را امساک نماید گناهان گذشته و آینده او مورد عفو قرار خواهد گرفت.

و معناى احتساب آنستکه با قصد ثابت بدون کراهت و اظهار دشوارى و نیز از طولانى ایام اظهار نگرانى ننماید.

و گفته شده مراد از مغفرت گناهان آینده صغیره است چه گذشته و آینده باشد و نیز گفته شده مراد از ما تأخر کنایه از رعایت و پرهیز از گناه کبیره است از امام حسن علیه السّلام روایت شده در پاسخ اعتراض باو در باره صلح با معاویه میفرمود پروردگار در حال خواب برسول صلّى اللّه علیه و آله ارائه فرمود که بنى امیه بر منبر او بالا میروند مانند قرده و بوزینه.

بدین جهت رسول صلّى اللّه علیه و آله مغموم و اندوهناک گشت و باو (لیلة القدر) و شب قدر را موهبت فرمود و آن بهتر است براى او و براى ذریه او از یک هزار شهر که مدت خلافت بنى امیه خواهد بود و نیز برسول صلّى اللّه علیه و آله اعلام فرمود که مدت خلافت بنى امیه بر جوامع اسلامى همین قدر از مدت خواهد بود.

تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ:

فرشتگان مقرب و هم‏چنین ملک روح که افضل است از مقام قدس نازل مى‏شوند با اذن و دستور و رخصت ساحت کبریائى که در باره تدبیر نظام جهان از هر لحاظ و اجراى او امر و دستورات و چگونگى آنها و بر حسب روایات قابل تغییر و تحول خواهد بود.

هم چنانکه در کتاب کافى بسندى از ابن ابى عمیر از غیر واحد از اصحاب از امام صادق علیه السّلام روایت نموده که بعض اصحاب ما از حضرت سؤال نمود که او سعید سمان بود سؤال نمود چگونه شب قدر بهتر و افضل از یک هزار ماه خواهد بود امام فرمود عملا در آن شب افضل از یک هزار ماه عبادت است منهاى شب قدر آنها.

و نیز در کتاب کافى بسندى از فضیل و زراره و محمد بن مسلم از حمران که سؤال نمود از امام ابا جعفر علیه السّلام از مفاد آیه‏ (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ) امام فرمود بلى شب قدر در هر سال در دهه آخر شبهاى ماه رمضان است و قرآن کریم نیز در شب قدر نازل شده است که فرمود (فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ) امام فرمود در هر شب قدر تقدیر مى‏شود هر امر و حادثه‏اى که در آن سال تا شب قدر سال‏ آینده از خیر و شر و طاعت و گناه و مولود و اجل و رزق هر یک پس آنچه در آن شب قدر تقدیر شود و نیز در آن باره قضا و حکم صادر شود بطور حتم خواهد بود ولى براى ساحت کبریائى است هر چه مشیت فرماید.

راوى سؤال نمود (لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ) مفاد آن چیست امام فرمود هر عمل صالح مانند صلاة و زکات و انواع امور خیر و صلاح از اعمال بهتر و افضل خواهد بود از یک هزار ماه که در آنها شب قدر نباشد و چنانچه پروردگار براى اهل ایمان مضاعف بفرماید درک نخواهد نمود ولى پروردگار اجر و ثواب اعمال حسنه آنان را مضاعف خواهد فرمود.

در کتاب در منثور بسندى از ابن مسیب روایت نموده که رسول صلّى اللّه علیه و آله فرمود در عالم خواب بمن ارائه شد که بنى امیه از منبر من بالا میروند بر من دشوار آمد بدین جهت سوره‏ (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ) نازل شد.

در کتاب کافى بسندى از زراره روایت نموده که امام صادق علیه السّلام فرمود تقدیر امور و حوادث در شب نوزدهم ماه رمضان است و ابرام آن در شب بیست و یکم بوده و امضاء آن در شب بیست و سوم خواهد بود.

سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ:

سلام اسم مصدر خبر مقدم و ضمیر راجع به لیله مبتداء مؤخر و مبنى بر حصر است و مفاد آیه آنستکه در اثر تنزل و نزول فرشتگان مقرب سلام و بشارت خیر و عافیت باهل ایمان اعلام مى‏نماید و هرگز نیرنگهاى شیطانى در آنان نمیتواند تأثیرى داشته باشد با اینکه شب قدر سلام نیست بلکه ظرف اعلام و بشارت سلام از ساحت کبریائى است ولى از نظر مبالغه آیه شب قدر را لیله و شب سلام معرفى نموده است.

و یا مفاد آیه آنستکه در آن شب جز سلام و اعلام سلامت و خیر و عافیت باهل ایمان نمى‏شود با کثرت تعداد فرشتگان که باهل ایمان اعلام سلام مى‏نمایند و آنان‏ را از مکر و نیرنگ شیطانى ایمن میدارند خلاصه آیه شب قدر را شب سلام از جانب قدس کبریائى و فرشتگان باهل ایمان معرفى نموده است که همه آنها صلوات و سلام مى‏فرستند بر هر اهل ایمان که قیام مى‏نمایند و یا مى‏نشینند در حالى که ذکر پروردگار را مشغول هستند تا هنگام طلوع فجر سپس بآسمان بالا خواهند رفت.

در تفسیر مجمع از ابن عباس روایت نموده از رسول اکرم صلّى اللّه علیه و آله میفرمود در شب قدر فرشتگان که ساکن مقام قدس سدرة المنتهى هستند نازل مى‏شوند و از جمله جبرئیل و بهمراه او لواهائى است بعض از لواء و پرچم‏ها را بر قبر من نصب خواهد نمود و پرچم دیگر را بر بیت المقدس و پرچم دیگر را در مسجد الحرام و لواء دیگر را بر طور سینا و از اهل ایمان نمى‏گذرند جز اینکه بهر یک از مرد و زن مؤمن و مؤمنه سلام رسانند جز به شراب خوار و کسیکه گوشت خوک خورده و کسیکه با زعفران خود را خوش بو نموده باشد.

در تفسیر برهان از سعد بن عبد اللّه بسندى از ابى بصیر روایت نموده گفت در حضور امام صادق علیه السّلام بودم در باره امام سخنانى فرمود هنگام ولادت امام و نیز فرمود که در شب قدر روح قدس او زیاده خواهد شد سائل گفت فداى تو شوم مگر روح جبرئیل نیست امام فرمود جبرئیل از جمله فرشتگان مقرب است ولى روح اعظم و افضل از فرشتگان است هم چنانکه آیه میفرماید (تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ).

(و الحمد للّه زنة عرشه).